Phú nôm cổ 2

                             TÀI TỬ ĐA CÙNG PHÚ

          Vài nét vế tác giả

Cao Bá Quát (1809-1855) hiệu Chu Thần, người xã Phũ Thị huyện Gia Lâm tỉnh Bắc Ninh (nay thuộc Hà Nội).Ông đỗ cử nhân làm quan nhỏ ở Bộ Lễ. Bị tố cáo chữa quyển cho thí sinh (vì tiếc văn hay mà phạm Trường quy), trong khi chấm thi, nên bị cách chức cho đi hiệu lực quân thứ, nhờ vậy được biết Tân Gia Ba (Singapore) và các đảo Nam Dương (Indonesia). Về sau ông được phục chức, đổi ra làm giáo thụ phủ Quốc Oai (nay thuộc Ba Vì, Hà Nội). Là một danh sĩ đời Thiệu Trị và Tự Đức, ông bị dìm vì có tư tưởng ngang tàng, bất khuất, thương dân, lo đời. Ông tham gia cuộc khởi nghĩa nông dân do Lê Duy Cự cầm đầu, xuất phát ở huyện Mỹ Lương (nay Là Mỹ Đức, Hà Nội), tục gọi là giặc Châu Chấu. Ông làm quân sư cho Lê Duy Cự. Quân khởi nghĩa bị đánh vỡ ở Quốc Oai năm 1855, ông bị chết ở trận ấy. (Có thuyết nói ông bị bắt và bị xử trảm năm 1854 (?) *.

Cao Bá Quát để lại một số ca trù, thơ, phú, câu đối chữ nôm và mấy tập thơ chữ Hán có giá trị: Chu Thần thi tập, Cúc Đường thi loại, Mẫn Hiên thi tập, Mẫn hiên thi loại.

·                           Theo thuyết này thì trước khi lên máy chém, Cao Bá Quát còn đọc hai câu thơ để đời:

                       Ba hồi trống dục đù cha kiếp
                                     Một nhát gươm đưa đéo mẹ đời

Văn bản bài phú:

Có một người :

1

.Khổ dạng trâm anh ¹

Nết na chương phủ ²

2.

Hơi miệng sữa tuổi còn giọt máu, nét hào hoa chừng ná Tân, Dương ³ !

Chòm tóc xanhvừa châm ngang vai, lời khí nghiệp những so Y, Phó ⁴.

3.

Nghiên gợn sóng vẽ vời điển tịch ⁵ , nét nhạn điểm lăn tăn!

Bút vén mây dìu dặt văn chương, vòng thuyền khuyên lỗ chỗ.

4.

Nghiêng cánh nhạn tếch mái rừng Nhan, Khổng ⁶, chí xông pha nào quản chông gai!

Cựa đuôi kinh toan vượt bể Trình, Chu ⁷ tài bay nhảy ngại chi lao khổ!

5.

Lắc bầu rượu dốc nghiêng non nước xuống, chén tiếu đàm ⁸ mời mọc trích tiên ⁹ ;

Hóng túi thơ nong hết gió trăng vào, cơn xướng họa thì thầm lão Đỗ ¹⁰ !

6.

Tươi nét mặt thư sinh lồ lộ, bưng mắt trần toan đập cửa phù đồ ¹¹;

Rửa buồng gan du tử nhơn nhơn, giương tay tạo rắp xoay cơn khí số ¹².

7.

Tưởng đến khi vinh hiển đã am tường;

Song nghĩ lại trần ai không đếch chỗ.

8.

Lều nho nhỏ kéo tấm tranh lượp tượp, ngày thê lương hạt nặng giọt mưa sa;

Đèn cỏn con gọn chiếc chiếu lôi thôi, đêm tịch mịch soi chung vừng nguyệt tỏ.

9.

Áo Trọng Do ¹³ bạc thếch, giãi xuân thu cho đượm sắc cần lao;

Cơm Phiếu Mẫu ¹⁴ ẩm sì, đòi tuế nguyệt phải ngậm mùi tân khổ.

10.

Gió trăng rơi rụng, để cái quyên gầy;

Sương tuyết hắt hiu, làm con nhạn võ.

11.

Túi thanh bạch ngược xuôi miền khách địa, trăm nghìn đường chỉ nhện dệt  thưa mau;

Đèn toan hàn ¹⁵  thức nhắp mái nam song ¹⁶ dăm ngọn lửa huỳnh ¹⁷ khêu nho nhỏ.

12.

Miệng châu quế rì rầm học vấn, chị chú Tô ¹⁸ cẳn nhẳn chỉ hiểm nghèo

Vai tân sài ¹⁹ đủng đỉnh ngâm nga, vợ anh Mãi ²⁰ băn khoăn từng kể khó.

13.

Đói rau rừng thấy thóc Chu mà trả, đá Thú Dương chơm chởm xanh mắt Di ²¹ nằm tót ngáy o o;

Khát nước sông, trông dòng đục không vơ, phao vị thủy lênh đênh, bạc đầu Lã ²² ngồi dai ho khù khụ.

14.

Trông ra hấp nhố sóng nhân tình;

Ngảnh lại vật vờ mây thế cố.

15.

Ngán nhẽ kẻ tham bề khóa lợi ²³ mũ cánh chuồn đội trên mái tóc,  nghiêng mình đứng chực chốn hầu môn

Quản bao người mang cái giàm danh ²⁴ , áo giới lân ²⁵ trùm dưới cơ phu, mỏi gối quỳ mòn sân tướng phủ

16.

Khéo ứng thù những các quân trên;

Xin bái ngảnh cùng anh phường phố.

17.

Khét mùi thế vị chẳng thà không!

Thơm nức phương danh nên mới khổ.

18.

Tính uốn éo muốn vạch trời lên hỏi, nào kiếp Chử Đồng ²⁶ đâu tá, nỡ hoài chi chén ngọc để trần ai?

Trí lắng lơ toan vượt bể đi tu, hỏi quê Tiêu tử nơi mô, xin lính lấy vân đan ²⁷ làm tế độ.

19.

Bài phú Dương Hùng ²⁸ dầu nghiệm tá, thì xin quyết tống bần ra đến miền Đông Hải, để ta đeo vòng thư kiếm, quyết xoay Bạch Ốc lại lâu dài

Câu văn Hàn Dũ ²⁹  hẳn thiêng chăng, thì xin quyết tống cùng thần ra đến Côn Lôn, để ta gánh vác giang sơn, quyết ném thanh khâm sang cẩm tú ³⁰.

20.

Nhọc nhằn cơn nhục mát cơn vinh;

Cay đắng lúc cùng bùi lúc phú

Vậy có lời dặn bảo thế gian rằng;

21.

“Đừng thấy người bạch diện thư sinh

Mà cười rằng đa cùng tài tử”

Ghi chú:

1. Trâm anh: dòng dõi nhà quan. (Trâm, cái gài tóc.Anh, dải mũ. Đồ đùng của con nhag quyền quý)
2. Chương phủ: thứ mũ của các sĩ phu.đội về đời nhà Thương
3. Tân, Dương: Lạc Tân Vương và Dương Quýnh là hai người trong 4 nhà thơ lớn đời sơ Đường.
4. Y, Phó: Y Doãn, Phó Duyệt là hai người tài giỏi đời Thương
5. Điển tịch: Điển là điền chương, phép tắc. Tịch là sổ sách
6. Nha, Khổng: Khổng Tử và Học trò là Nhan Uyên.
7. Trình, Chu:Hai an hem ông Trình Hiệu, Trình Di và ông Chu Hy là những bậc danh nho đời Tống.
8. Tiếu, đàm: vui cười nói chuyện
9. Trích Tiên: Tiên: bị đày. Có người đời Đường khen Lý Bach là một vị Trích Tiên.
10. Lão Đõ: tức Đỗ Phủ thi hào đời Đường.
11. Phù đồ: Đạo Phật, chùa Phật. “Bưng mắt trần toan đạpcửa phù đồ”, ý nói muốn đạp đổ đạo Phật để nó khỏi lừa đối, bừng mắt người đời. Có ý kiến giải thích:Đạp cửa nhà Phật, dùng con mắt trần của mình để nhìn thấu suốt nghiệp kiếp ở sau cưẢ ẤY.
12. Xoay cơn khí số: Xoay khí số loạn lạc trở lại trị bình

13. Trọng Do: Tên tự của Tử Lộ là họctrò Khổng Tử. Tử Lộ nhà nghèo thường đội gạo để nuôi mẹ

14. Cơm Phiếu Mẫu: người đàn bà giặt thuê, thấy Hàn Tín đói, cho cơm ăn, sau Tín làm nên trả ơn nghìn vàng.

15. Toan hàn: khổ sở rét mướt, ý nói cảnh học trò nghèo.Nam song: cửa sổ phía Nam

16. Nam song: cửa sổ phiÁ Nam

17. Lửa huỳnh : lửa đom đóm. Xa Dận bắt đom đóm cho vào vỏ trứng để học đêm.

18. Chị chú Tô: lúc Tô Tần chưa làm nên, chị đâu không thổi cơm cho ăn

19. Tân sài:Củi. Mãi Thần vừa gánh củi vừa đọc sách.

20. Vợ anh Mĩa: vợ Chu Mãi Thần, thấy chồng nghèo bỏ đi lấy chồng khác.

21. Di: vua Chu Vũ vương diệt nhà Thương, Bá Di cho là phi nghĩa, đi ở ẩn trong núi Thú Dương, ăn rau vi chứ không ăn thóc nhà Chu. Xanh mắt Di, ý nói đói quá, đói xanh cả mắt.

22.Lã: Lã Vọng ngồi câu cá ở sông Vị Thủy.

23.Khóa lợi: Do chữ “lợi tỏa” dịch nghĩa ra: cái lợi nó trói buộc người ta.

24.Giàm danh: Danh tiếng ví như cái Giàm, cái cương trói người ta. Do chữ “danh cương” dịch nghĩa ra.

25. Áo giới lân: áo quan võ. Cơ phu: da thịt

26. Chử Đòng: nàng Tiên Dung con gái Hùng Vương đi tắm gặp Chử Đồng tử kết làm vợ chồng.

27. Vân đan: thuốc tiên

28. Phú Dương Hùng: Dương Hùng đời Hán làm bài phú “Trục bần” (đuổi cái nghèo).

29.Văn Hàn Dũ: Hàn Dũ đời Đường làm bài văn “Tống cùng” (tống tiễn sự cùng khổ).

30. Thanh Khâm: Ý nói học trò nghèo mặc áo xanh. Cẩm tú: gấm thêu. “ném thanh khâm sang cẩm tú”: đổi nghèo hèn sang giầu sang.

28/01/2016

Đỗ Đình Tuân