12 - Kim
Lân
(1920-2007)
Nên danh
nên giá ở làng
Chết về ông lão bên hàng xóm kia
Làm thân con chó xá gì
Phận đành xấu xí cũng vì miếng ăn.
Xuân Sách
-Làng: truyện ngắn nổi tiếng của Kim Lân (1948)
-Con chó xấu xí: Tập truyện ngắn 1962
-Ông lão hàng xóm: một truyện ngắn viết về
cải cách ruộng đất, sau đó ông bị “treo bút”.
THAM KHẢO THÊM
Bài phỏng vấn cuối của Kim Lân
Cuộc trò
chuyện ông dành cho báo chí diễn ra tại nhà riêng của ông ở xóm Hạ Hồi, Hà Nội
cách đây chưa lâu. Thế mà chiều 20/7, ông đã ra đi...
>> Lão Hạc về trời
>> Lão Hạc về trời
Hơn 15h30
chiều 20/7, nhà văn Kim Lân đã trút hơi thở cuối cùng tại Bệnh viện Hữu Nghị.
Cách đây ít lâu dù không được khỏe nhưng ông vẫn vui vẻ tiếp phóng viên tại nhà
riêng ở xóm Hạ Hồi (Hà Nội). Và đây chính là cuộc trò chuyện cuối cùng ông dành
cho cánh báo chí...
Nhà văn
Kim Lân.
|
- Đọc những
tác phẩm của ông, người ta nhận thấy đó đều là những cái ông rút ruột ra mà
viết, ông có thể chia sẻ về điều này?
- Tôi chủ trương từ lâu viết về những
con người bình thường, đó là những người nông dân. Vì tôi quan niệm rằng, chính
sách của Đảng và Nhà nước đúng hay sai nó nằm ở đời sống người dân. Những người
bình thường đó bao giờ cũng thiệt thòi. Nên nhà văn muốn đòi cho những con
người đó quyền làm người và quyền sống.
Ngày xưa
cũng có những lần tôi đi công tác viết theo yêu cầu, nhưng những thứ đó viết ra
đều rất nhạt, khô cứng, và đọc lên cứ thấy nó giả thế nào ấy. Bởi nó không
thuộc cái của mình.
Tôi xuất
phát từ anh nông dân nghèo, nên khi viết về chính những người đó thì mình lại
dốc mình ra mà viết. Ví dụ như Lão Hai (trong truyện Lão Hai) là tôi,
anh cu Tràng trong Vợ nhặt cũng là tôi và thậm chí con chó xấu xí (trong
truyện Con chó xấu xí) cũng là tôi…
Nhìn lại một
số tác phẩm của mình, nhiều truyện tôi viết về tôi: Một con chó cũng là tôi,
thằng Tràng lấy vợ nhặt, tưởng như là không phải tôi, vì tôi có cưới đàng hoàng
và cũng không bao giờ nhặt được ai cả. Nhưng nó cũng là tôi, vì khi viết truyện
ngắn đó tôi cũng vừa mới lấy vợ (có cưới xin hẳn hoi, không phải nhặt), nhưng
lấy vợ được ít ngày thì gặp đói.
Trong gia
đình tôi cũng chỉ có ba người: tôi, vợ tôi và bà mẹ. Thì cái cảnh của tôi khi
đó cũng không khác gì là cảnh mới nhặt được vợ trong truyện. Hai nữa là chính
những ngày đói kém đó, vợ tôi cũng đi buôn cám, đã thế bà mẹ tôi tên là bà Tam,
thì trong truyện tôi gọi là bà Tứ.
Thực ra khi
viết tôi cũng không nghĩ rằng lấy mình ra để viết, mà chỉ nghĩ trong đầu là
viết về cái đói nhưng con người vẫn yêu đời, tin ở con người dù cái đói bao vây
xung quanh, vẫn tin yêu, đùm bọc nhau và vẫn tràn đầy khát vọng sống. Nhưng sau
khi viết xong, nghĩ lại thì hóa ra lại là viết mình.
- Thế còn
truyện ngắn “Con chó xấu xí”?
- Tôi viết Con chó xấu xí là
viết sau khi xảy ra chuyện “nhân văn giai phẩm”. Tuy tôi không bị liệt vào nhóm
Nhân văn giai phẩm nhưng lúc bấy giờ người ta xướng ra việc đấu tranh với “nhân
văn giai phẩm” thì có một số người không tham gia việc “đánh” Nhân văn giai
phẩm, gồm có: Nguyễn Huy Tưởng, Nguyễn Tuân, Tô Hoài, Nguyên Hồng.
Chúng tôi
không tham gia hội họp, không viết bài “đánh”… vì chúng tôi cho rằng đó đều là
anh em mình cả. Chúng tôi chỉ muốn, nếu thực sự họ sai thì phải thuyết phục họ,
vì tất cả đều mới ở trong kháng chiến mà ra cả (Hoàng Cầm, Trần Dần, Hoàng Tích
Linh, Lê Đạt...). Nhưng chính vì không tham gia, nên người ta cũng ghét chúng
tôi.
- Và chính
“Con chó xấu xí” là ông viết để tự bạch tâm trạng của mình với mọi người lúc
bấy giờ?
- Đúng thế ! Tôi chỉ muốn nói rằng,
tuy tôi có là con chó xấu xí nhưng vẫn trung thành với chủ. Nguyễn Công Hoan
đọc xong bảo “thằng này ngu bỏ mẹ, tự nhận mình là con chó!”. Ông Văn Cao thì
nhận xét “gớm cậu viết võ kín quá!”, làm tôi sợ.
Thực ra mình
chỉ muốn làm kẻ đội đơn quỳ dưới công đường nói rằng “tôi bị oan”. Còn Nguyễn
Minh Châu khi nói chuyện với các nhà văn trẻ, lấy chuyện đó ra mà rằng “viết
văn thì phải có văn, giống như Kim Lân viết Con chó xấu xí. Sau này ông
ấy chết chỉ cần mang nó ra mà đọc điếu văn”.
- Nhưng ông
đâu có bị “đánh” mà kêu oan?
- Cũng bị đánh chứ, vì khi đó tôi có
viết một truyện ngắn “Ông lão hàng xóm”, ngày ấy cũng là chuyện nói về sai lầm
trong cải cách ruộng đất. Lúc bấy giờ in ra, nhiều người thích vì cho rằng viết
thế là dữ dội. Cộng với mình lại thêm tội “không chịu viết bài để đánh nhân văn
giai phẩm” thế là người ta cũng không ưa chúng tôi luôn…
- Những
người bạn viết với ông như Tô Hoài, Nguyên Hồng, Nguyễn Tuân… thường có sức
viết rất khỏe và không nghỉ ngơi. Thậm chí Tô Hoài nay vẫn còn viết mạnh. Còn
ông có một thời gian dài không thấy ông viết gì, vì sao vậy?
- Tôi nói thật, nghề các anh ấy giỏi
hơn tôi. Còn tôi, về sức viết và nghề viết là yếu. Vì mình là người vừa ít học
lại đọc cũng ít. Nên chủ yếu tôi viết những cái gì nó thuộc về tôi là tốt.
Nói thật,
tôi không viết hay được về những nhân vật tích cực, hăng hái. Cái đó mọi người
viết tốt hơn tôi. Nên các truyện của tôi đều viết về những người nghèo, bị
thiệt thòi trong đời sống… Nếu phải viết trái với ý mình là tôi không viết
được.
- Thế trong
thời gian dài không viết ấy, ông làm gì?
- Tôi làm nhiều chứ! Không một tờ báo,
nhà xuất bản nào của Hội (Nhà văn) mà tôi không làm. Rồi tham gia giảng dạy ở
các lớp bồi dưỡng viết văn. Tôi với anh Nguyên Hồng làm việc này rất hợp nhau.
Cũng có thời gian khá dài tôi làm ở Hội Văn học Nghệ thuật Hà Nội.
Tôi chủ yếu
làm biên tập ở Nhà xuất bản (Hội Nhà văn). Khi làm công tác bồi dưỡng ở trường
viết văn của Hội với anh Nguyên Hồng. Tôi và anh Hồng coi các anh, chị đến học
tập đều là những người bạn thân thiết của mình.
- Ngoài tác
phẩm văn chương, công chúng còn biết đến nhà văn Kim Lân như là một diễn viên
điện ảnh nổi tiếng nhất trong số những nhà văn từng tham gia đóng phim. Lý do
đến với điện ảnh của ông?
- Thú thực, tôi là diễn viên kịch thực
thụ của Ban kịch Hà Nội. Vì tôi với Hoàng Cầm, Hoàng Tích Linh, Trần Hoạt là
cùng quê với nhau. Và chúng tôi được anh Chu Ngọc bảo ra đóng kịch, thì đi
đóng.
Kịch Kiều
Loan là tôi có tham gia diễn. Nên khi tôi đóng phim cũng đóng được. Nên khi đạo
diễn Phạm Văn Khoa mời đóng vai lão Hạc thì tôi nhận lời, vì tôi và lão Hạc có
những cái rất gần nhau: Nghèo nhưng không hèn. Tôi rất thích cái tính cách ấy.
Tôi tham gia
đóng nhiều phim, nhưng vai mà tôi tâm đắc nhất vẫn là lão Hạc trong “Làng Vũ
Đại ngày ấy”.Vì tính cách của mình rất gần với tính cách lão Hạc, rồi cái hình
thức bên ngoài cũng vậy, ăn nói thì thều thào, thảm hại…
- Khi vào
vai lão Hạc, ông gặp khó khăn nào khi phải đóng với một “chú Vàng”?
- Hồi đó đạo diễn Phạm Văn Khoa mua
cho tôi một con chó xồm, màu vàng, đưa về cho tôi nuôi trong vòng 2 tháng.
Nhưng vì là con chó già, nên việc thuần phục nó rất khó, mãi tôi mới cho nó ăn
và dắt nó đi chơi được.
Nhưng đến
lúc ra trường quay, đèn chiếu sáng loáng, người xem lại đông, nên nó sợ, đả
thương mấy người. Quay được một ngày thì bị anh đạo cụ bực mình quá đập chết.
Vì thế ở trong phim nếu người tinh mắt xem thì là hai con chó diễn chứ không
phải một.
Đang lúc gay
go tìm chó thay thế, anh đạo cụ đi lang thang tìm khắp nơi, tình cờ vào một lò
gạch hút thuốc lào nói chuyện thì tay chủ lò gạch khoe “úi, tôi có con chó
tuyệt lắm”. Con chó có tên là Gấu. Thời điểm máy bay Mỹ ném bom ra Bắc, nó từng
được chủ giao cho đi chăn 30 con bò. Con này to lắm, nó cao bằng nửa người tôi.
Thoạt nhìn
sợ lắm. Tay chủ lò gạch dắt chó đến giao cho tôi và nói “Gấu, ông này là át chủ
bài của mày nhá”. Tôi cầm, dắt nó đi một vòng. Rồi mua kẹo lạc cho nó ăn…
Trong phim
có chuyện lão Hạc bán con Vàng, sau khi tôi cho nó ăn, mới đưa thòng lọng vào
cổ nó. Thực tình khi đó tôi rất sợ nó cắn, nên mới đứng dậy quay mặt đi. Nhưng
khi lên phim thì người xem lại nghĩ lão Hạc vì thương con Vàng mà không nỡ nhìn
nó khi người ta dắt nó đi… (cười). Từ đấy người ta cứ gặp tôi là lại gọi “Lão
Hạc, kìa lão Hạc kìa!”.
- Nay có còn
ai gọi ông là Lão Hạc?
- Có lần tôi vào Buôn Ma Thuột, đi qua
chợ thấy người dân đứng lên chỉ trỏ, gọi “Lão Hạc!”. Khi ấy tôi lại đi cùng với
diễn viên Bùi Cường (người đóng Chí Phèo), thế là úi giời, người ta đi theo cả
đoàn…
Tôi với Bùi
Cường phải lẻn vào một quán cà phê ngồi mới thoát. Cho đến bây giờ cũng thế,
hàng ngày tôi vẫn đi bộ quanh hồ Thiền Quang, dân tình gặp vẫn gọi mình là lão
Hạc, nhưng cũng có người biết tôi là Kim Lân.
Nhà văn
Kim Lân và NSND Nguyễn Đăng Bảy (anh vợ) tại vườn nhà ngày 19/2/2006.
|
- Cả viết
văn và đóng phim, ông đều có những thành công, nhưng phần lớn các con ông lại
làm họa sĩ, ông có thể lý giải điều này?
- Trong nghệ thuật, có một số nghề như
chèo, tuồng thì người ta thường truyền cho con cháu, nhưng viết văn thì rất khó
truyền. Nên tôi có 7 đứa con thì 5 đứa là họa sĩ.
Vì thực ra,
khi còn ít tuổi tôi rất thích vẽ. Tôi lại may mắn được giới thiệu đi làm sơn
mài cho họa sĩ Nguyễn Gia Trí. Nên, đầu tiên là tôi ao ước được làm họa sĩ,
nhưng nếu làm họa sĩ phải ra Hà Nội học, và ít nhất cũng phải có bằng tốt
nghiệp tiểu học, mà tôi thì lại thi trượt tốt nghiệp tiểu học. Bởi thế không đủ
sức mà theo nghề họa.
Chính vì thế
tôi luôn nghĩ là phải cho con Hiền (chị cả), thằng Chương (họa sĩ Thành Chương
- con trai trưởng) đi học làm họa sĩ.
- Chính ông
đã định hướng để họa sĩ Thành Chương đi theo con đường hội họa?
- Đúng thế! Tôi định hướng ghê gớm
lắm. Khi nó thi vào trường Mỹ thuật thì vốn kiến thức ban đầu về hội họa là tôi
dạy cho nó đấy chứ. Rồi khi nó học ở trường Mỹ thuật rồi tôi vẫn thường xuyên
dắt nó đến nhà các họa sĩ: Nguyễn Tư Nghiêm, Bùi Xuân Phái, Nguyễn Sáng, Văn
Cao, Nguyễn Tiến Chung…
Nó cứ vẽ
được cái gì thì tôi lại đưa đến những họa sĩ này nhờ họ góp ý cho. Kể cả con
Hiền (họa sĩ Nguyễn Thị Hiền - một trong những nữ họa sĩ được nhiều người biết
đến).
- Nay trong
giới họa sĩ, Thành Chương khá nổi tiếng, được nhiều người biết đến và tranh bán
cũng chạy. Còn ông, nhìn vào sự nghiệp hội họa của con mình thì cảm thấy thế
nào?
- Tôi nghĩ
nhiều người ở cái tuổi như tôi (năm nay ông vừa tròn 87 tuổi) con cái hư cũng
có, nhưng con tôi dù cũng có những ảnh hưởng của xã hội, song chúng đều là
những người tốt. Có chút sự nghiệp hội họa tốt.
Tôi có 7 đứa
con thì có tới 5 đứa đi theo con đường hội họa: Con gái cả Nguyễn Thị Hiền vẽ
giản dị nhưng rất có chiều sâu; thằng Chương vẽ cũng tốt…
- Ông có hay
sang Phủ Thành Chương?
- Cũng ít lắm. Mới được vài lần. Ví dụ
khi nào có quay phim, hay khi đón những vị khách quan trọng, như hồi có Hoàng
hậu Thụy Điển… Phủ to quá, mình cũng thấy ngợp.
Vả lại bây
giờ tuổi đã cao, đi xa quá tôi cũng thấy ngại. Với lại tính tôi không đi ngủ ở
đâu được, ngoài cái Xóm Hạ Hồi này. Bây giờ già rồi, chẳng muốn đi đâu nữa.
03/10/2016
Đỗ Đình Tuân
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét