Các vua viết về Chí Linh 4

                                         Đền thờ vua Lê Thánh Tông

                                   Lê Thánh Tông

                                    (1442-1497)

            Lê Thánh Tông, tên thật là Lê T­ư Thành, là con thứ tư­ của vua Lê Thái Tông, mẹ là bà Ngô Thị Ngọc Giao (con quan Thái bảo Ngô Từ, một khai quốc công thần của nhà Lê). Khi còn làm Tiệp dư­, bà Ngọc Giao đã bị bà Phi Nguyễn Thị Anh tìm cách hãm hại. Sau nhờ có Nguyễn Trãi và Nguyễn Thị Lộ  đư­a ra chùa Huy Văn, sinh Tư­ Thành ở đấy; Sau đó hai mẹ con bà Ngọc Giao lại đ­ựơc đ­ưa ra lánh nạn ngoài An Bang (Quảng Ninh ngày nay).

            Lúc nhỏ Lê T­ư Thành sống bên ngoài cung khuyết, lúc lên 4 tuổi, mới đư­ợc bà Nguyễn Thị Anh- lúc đó đã trở thành hoàng thái hậu nhiếp chính và con trai bà là Thái tử Bang Cơ đã lên làm vua- cho đón về phong làm Bình Nguyên vương, đ­ược ở trong nội triều và học hành cùng với các thân vư­ơng.

            Cuối năm 1459, một ngư­ời con của Thái Tông với bà D­ương thị Bí là Lạng Sơn Vư­ơng Lê Nghi Dân đã cùng phe đảng đang đêm cho quân đột nhập vào cung giết vua và hoàng thái hậu để tiếm ngôi. Nh­ưng chỉ đư­ợc  tám tháng sau, vào giữa năm 1460, triều thần lại làm chính biến phế Nghi Dân và lập Tư­ Thành lên làm vua. Ông trở thành vị vua thứ năm của triều Lê, ở ngôi 38 năm, hai lần đổi niên hiệu: Quang Thuận (1460-1469) và Hồng Đức (1470-1497).

               Ngoài những cải cách lớn về chính trị, Lê Thánh Tông còn là một ông vua có nhiều đóng góp to lớn cho phát triển văn hóa của dân tộc. Ông là ngư­ời chủ tr­ương cho biên soạn bộ “Đại Việt sử ký toàn th­ư” (1479) và bộ “Thiên Nam d­ư hạ tập”(1483). Ông cũng là ngư­ời vừa đề x­ướng vừa cổ vũ phong trào sáng tác trong giới quan lại cung đình, th­ường chủ trì những cuộc xư­ớng họa lớn với các văn quan trong triều.Theo Đại Việt sử ký toàn th­ư  thì vua Hồng Đức thấy hai năm liền (Quý Sửu-1493 và Giáp Dần-1494) đư­ợc mùa lớn, bèn nhân lúc th­ư nhàn đặt 9 bài thơ gồm:1-Phong niên (năm đ­ược mùa), 2- Quân đạo (đạo làm vua), 3-Thần tiết (khí tiết của bề tôi), 4- Minh l­ương (vua sáng tôi hiền), 5- Anh hiền(bậc hiền tài), 6-Kỳ khí (khí lạ), 7-Thư­ thảo (phép viết chữ), 8-Văn nhân (ngư­ời văn chư­ơng), 9-Mai hoa (hoa mai). Rồi ông tập hợp 28 văn thần gọi là “Tao đàn nhị thập bát tú” ( thi đàn hai m­ơi tám ngôi sao), từng ngư­ời cứ theo vần của 9 bài thơ  vua đã xư­ớng ra ấy mà họa lại. Hai mư­ơi tám văn thần đư­ợc vua Hồng Đức chọn gồm: Đỗ Nhuận,Thân Nhân Trung, Ngô Luân, Ngô Hoán, Nguyễn Xung Xác (Nguyễn Trọng ý), Lư­u Hư­ng Hiếu, Nguyễn Quang Bật, Nguyễn Đức Huấn, Vũ Dư­ơng, Ngô Thầm, Ngô Văn Cảnh, Phạm Trí Khiêm, Lư­u Th­ư Ngạn, Nguyễn Nhân Bị, Nguyễn Tông Miệt, Ngô Quyền(Ngô Hoan), Nguyễn Bảo Khuê,  Chu Hoãn(Nguyễn Hoãn), Phạm Cẩn Trực, Nguyễn Ich Tốn, Đỗ Thuần Thứ(Đỗ Thuần Thông), Phạm Nhu Huệ (Đoàn Trí Nhu), L­ưu Dịch, Đàm Thận Huy, Phạm Đạo Phú, Chu Huân.

            Những bài thơ x­ướng họa giữa Lê Thánh Tông và 28 vị văn thần này có lẽ sau này đ­ược nhà vua giao cho Đỗ Nhuận và Thân Nhân Trung tập hợp và khắc ván in làm thành sách “Quỳnh uyển cửu ca”- do Lê Thánh Tông trực tiếp viết lời tựa- vào năm 1495.

            Lê Thánh tông còn để lại khá nhiều tác phẩm.Bằng chữ Hán có sách Liệt truyện tạp chí, Lam Sơn l­ương thủy,Thơ chữ Hán gồm các tập: Anh hoa hiếu thị, Chinh Tây kỳ hành, Minh l­ương cẩm tú, Văn minh cổ xúy, Cổ tâm bách vịnh, Xuân vân thi tập, Cổ kim cung từ thi tập, Châu cơ thắng thư­ởng thi và Quỳnh uyển cửu ca do ông viết những bài xư­ớng và lời tựa. Về chữ nôm: Ông là tác giả chính của tập “Hồng Đức quốc âm thi tập”.

            Với Chí Linh, Lê Thánh Tông cũng để lại khá nhiều bài thơ viết về vùng này. Dưới dây chúng tôi xin trân trọng giới thiệu các bài thơ ấy:

1.平灘夜泊

一規冰玉貼雲端

漠漠平坡望目寬

紅葉山林龍雨霽

白蘋州渚鯉風寒

船楼客若天邊坐

水國人從鏡里看

老去道心乾不息

絕塍仙觀太清丹

                黎聖宗

Phiên âm

Bình Than dạ bạc

Nhất quy băng ngọc thiếp vân đoan

Mạc mạc bình pha vọng mục khoan

Hồng diệp sơn lâm long vũ tễ

Bạch tần châu chử lý phong hàn

Thuyền lâu khách nhược thiên biên tọa

Thủy quốc nhân tòng kính lý khan

Lão khứ đạo tâm càn bất tức

Tuyệt thăng tiên quán thái thanh đan.

                                  Lê Thánh Tông

Dịch nghĩa

Đêm đậu thuyền ở bấn Bình Than

Một vầng trăng tròn như băng ngọc cao tít trên mây

Bãi vắng thoai thoải nhìn ngút mắt

Lá đỏ núi rừng cơn mưa rồng tạnh

Rau tần trắng bãi gió lạnh lan vào

Khách trên lầu thuyền ngồi bên trời

Bóng người theo  thuyền soi dưới đáy nước

Già đến lòng đạo càng thêm cứng

Hơn cả thanh đan trên nhà tiên.

Dịch thơ

Khuôn trăng như  ngọc dán trời cao

Bãi vắng thoai thoai bát ngát sao

Lá đỏ khắp rừng mưa tạnh hẳn

Rau tần trắng bãi lạnh tan vào

Bên trời thuyền gác người yên vị

Đáy nước gương trong bóng ngước chào

Lòng đạo càng già càng cứng cỏi

Thanh đan tiên quán kém chi nào?

                    Đỗ Đình Tuân dịch                 

2. 至靈山道中

其一

河岳英靈從橐中

客來寺外忽聞鍾

岩巒矗矗寒風冽

疑是幽山十二峰

        黎聖宗

Phiên âm

Chí Linh sơn đạo trung

Kỳ nhất

Hà nhạc anh linh tùng thác trung

Khách lai tự ngoại hốt văn chung

Nhạc loan súc súc hàn phong liệt

Nghi thị U Sơn thập nhị phong.

                          Lê Thánh Tông

Dịch nghĩa

Trên đường núi Chí Linh

Bài 1

Núi sông anh linh trong lồng trời đất

Khách đến ngoài chùa bỗng nghe tiếng chuông

Vách núi sừng sững giá rét căm căm

Ngỡ như ở mười hai ngọn núi U Sơn vậy.

Dịch thơ

Trong lồng trời đất núi sông thiêng

Khách đến ngoài chùa chuông bỗng bi…iêng…

Vách đá chênh vênh trời buốt lạnh

Ngỡ như đang dưới U Sơn miền. ^*

                         Đỗ Đình Tuân dịch

Ghi chú

*U Sơn: theo truyền thuyết thì ở dưới âm phủ có 12 ngọn núi tên là U Sơn (núi tối)

3. 至靈山道中

其二

探禪人戀心為佛

名利都歸小歇關

路轉林回雲袂冷

举頭疑入四明山.

                黎聖宗

Phiên âm

Chí Linh sơn đạo trung

Kỳ nhị

Tham thiền nhân luyến tâm vi Phật

Danh lợi đô quy tiểu yết quan

Lộ chuyển lâm hồi vân duệ lãnh

Cử đầu nghi nhập Tứ Minh sơn.

                             Lê Thánh Tông

Dịch nghĩa

Trên đường núi Chí Linh

Bài 2

Người tham thiền muốn biến tâm mình thành Phật

Danh lợi đều tạm ngừng để ngoài cửa quan

Đường rừng quanh co áo vương mây lạnh

Ngẩng đầu ngỡ mình đang lên núi Tứ Minh.

Dịch thơ

Tham thiền muốn biến tâm nên Phật

Danh lợi đều buông ngoài cửa quan

Đường núi quẩn quanh mây lạnh áo

Ngẩng đầu ngỡ đến Tứ Minh san. ^*

                              Đỗ Đình Tuân dịch

Ghi chú

*Núi Tứ Minh: theo truyền thuyết thì núi Tứ Minh có bốn cửa thông với: nhật, nguyệt, tinh, thần (núi bốn sáng).

4. 過興道王祠 

淅淅風前紅葉樹

悠悠天外白衣雲

重楼翠宇人何在

惟見荒山對夕曛

                黎聖宗

Phiên âm

Quá Hưng Đạo vương từ

Tích tích phong tiền hồng diệp thụ

Du du thiên ngoại bạch y vân

Trùng lâu thúy vũ nhân hà tại

Duy kiến hoang sơn đối tịch huân.

                                Lê Thánh Tông

Dịch nghĩa

Qua đền Hưng Đạo vương 

Hàng cây lá đỏ trước gió vi vu

Dải mây trắng bay bên trời xa xa

Lầu cao gác biếc không thấy người đâu

Chỉ thấy núi hoang cùng bóng chiều chạng vạng.

Dịch thơ

Vi vu lá đỏ hàng cây

Xa xa trắng một dải mây bên trời

Lầu cao gác biếc không người

Bóng chiều chạng vạng núi đồi hoang sơ.

                               Đỗ Đình Tuân dịch

5. 過萬劫

平江望断眼棱寒

事少神遊八八還

繫韃不因羅帯水

硏胡未必劍鋩山

海枯谷變興亡外

子孝神忠夢寐間

天際去留無望極

悠悠出岫白雲閒

                黎聖宗

Phiên âm

Quá Vạn Kiếp

Bình giang vọng đoạn nhãn lăng hàn

Sự thiểu thần du Bát Bát hoàn

Hệ Thát bất nhân la đới thủy

Nghiên Hồ vị tất kiếm hoang san

Hải khô cốc biến hưng vong ngoại

Tử hiếu thần trung mộng mị gian

Thiên tế khứ lưu vô vọng cực

Du du xuất tụ bạch vân nhàn.

                       Lê Thánh Tông

Dịch nghĩa

Qua Vạn Kiếp

Mặt sông phẳng lặng nhìn mãi thấy lạnh khóe mắt

Ít việc thả hồn vào cõi tiên

Trói giặc Thát đâu cần đến dải sông lụa

Băm giặc Hồ chưa hẳn phải dùng đến mũi núi gươm

Biển khô hang đổi ngoài cuộc hưng vong

Con hiếu tôi trung trong vòng mộng mị

Đường chân trời đi ở không có định cực

Xa xa dải mây trắng nhàn nhã bay ra ngoài hốc núi.

Dịch thơ

Tít tắp sông bằng lạnh mắt trông

Thả hồn du ngoạn cõi mênh mông

Băm Hồ chưa hẳn dùng gươm núi

Trói Thát đâu cần đến lụa sông

Con hiếu tôi trung vòng mộng mị

Biển khô hang đổi lẽ hưng vong

Chân trời đi ở như vô cực

Hốc núi nhàn bay mây trắng bông.

                       Đỗ Đình Tuân dịch

6. 駐萬刧

浮世無根優缽曇

太倉梯米總前三

枝頭罟罟鳩聲急

雨腳霏霏蟻戰甘

萬刧山椒雲似絮

平灘江上水如蓝

桓桓興道安民積

簡册留芳萬古談                          

                黎聖宗

Phiên âm

Trú Vạn Kiếp

Phù thế vô căn ưu bát đàm

Thái thương thê mễ tổng tiền tam

Chi đầu cổ cổ cưu thanh cấp

Vũ cước phi phi nghĩ chiến cam

Vạn kiếp sơn tiêu vân tự nhứ

Bình Than giang thượng thủy như lam

Hoàn hoàn Hưng Đạo an dân tích

Giản sách lưu phương vạn cổ đàm.

                                 Lê Thánh Tông

Dịch nghĩa

Nghỉ lại ở Vạn Kiếp

Hoa ưu đàm không có rễ trong cõi đời trôi nổi

Cùng với học thóc lép trong kho lớn đều do ba kiếp định trước

Đầu cành rậm rạp tiếng chim giục giã

Dưới trời mưa lất phất đàn kiến đánh nhau hăng

Đỉnh núi Vạn Kiếp mây trắng như bông

Trên sông Bình Than nước xanh như chàm

Công tích an dân lừng lẫy của Hưng Đạo

Còn lưu thơm trong sử sách vạn năm còn nhắc tới.

Dịch thơ

Điềm lành không rễ cõi nhân gian

Ba kiếp vần xoay định rõ ràng

Rậm rạp đầu cành chim gáy gấp

Lay phay mưa bụi kiến đua gan

Đỉnh non Vạn Kiếp mây bông trắng

Ngọn sóng Bình Than nước biếc lam

Hưng Đạo an dân lững lẫy vậy

Lưu thơm sử sách vạn năm bàn.

                        Đỗ Đình Tuân dịch

7. 御題崑山寺

竫土樓臺景致奇

古人陳跡甚依稀

一天草木供吟賞

四顧江山入指揮

大有廢興今亦昔

事無記載是耶非

閒中自有閒中樂

付與僧童意自知

                黎聖宗

Phiên âm

Ngự đề Côn Sơn tự

Tĩnh thổ lâu đâì cảnh chí kỳ

Cổ nhân Trần tích thậm y hy

Nhất thiên thảo mộc cung ngâm thưởng

Tứ cố giang sơn nhập chỉ huy

Đại hữu phế hưng kim diệc tích

Sự vô ký tải thị da phi

Nhàn trung tự hữu nhàn trung lạc

Phó dữ tăng đồng ý tự tri.

                 Lê Thánh Tông

Dịch nghĩa

Ngự đề chùa Côn Sơn

Lâu đài nơi đất Phật cảnh trí đẹp lạ lùng

Dấu tích cổ nhân thời Trần còn y nhiên đó

Một trời cây cỏ cung cấp cho việc ngâm vịnh

Bốn phía núi sông trong tầm tay chỉ trỏ

Đời có phế hưng nay vẫn như xưa

Việc không ghi chép biết sai hay đúng

Trong lúc thư nhàn sẽ tự có thú vui thư nhàn

Chỉ có chú tiểu đây tự biết được ý đó.

Dịch thơ

Đất Phật lâu đài cảnh đẹp thay

Người xưa Trần tích vẫn còn đây

Một trời cây cỏ cho ngâm thưởng

Bốn phía non sông trong khoảng tay

Đời có hưng vong nay giống trước

Việc không ghi chép dở như hay

Thư nhàn sẽ thấy thư nhàn thú

Chỉ chú tiểu tăng rõ ý này.

                       Đỗ Đình Tuân dịch

8. 君明臣良

高帝英雄蓋世名，
文皇智勇撫盈成。
抑齋心上光奎藻，
武穆胸中列甲兵。
十鄭第兄聯貴顯，
二申父子佩恩榮。
孝孫洪德承丕緒，
八百姬周樂治平。

                黎聖宗

Phiên âm:

Quân minh thần lương

Cao Đế anh hùng cái thế danh;

Văn Hoàng trí dũng phủ doanh thành.

ức Trai tâm th­ợng quang khuê tảo;

Vũ Mục hung trung liệt giáp binh.

Thập Trịnh đệ huynh liên quý hiển;

Nhị Thân phụ tử bội ân vinh.

Hiếu tôn Hồng Đức thừa phi tử,

Bát bách cơ Chu lạc trị bình.

                         Lê Thánh Tông

           

Dịch nghĩa:

Vua sáng tôi hiền

Vua Cao đế anh hùng uy danh bao trùm cả một đời;

Vua Văn hoàng trí dũng giữ yên cơ nghiệp thịnh v­ượng.

Ức Trai lòng rạng rỡ như­ ánh sáng sao khuê;

Vũ Mục bụng bày hàng những binh giáp.

Mư­ời anh em họ Trịnh đều phú quý hiển đạt;

Hai cha con họ Thân đều đ­ược t­ước lộc vẻ vang.

Cháu hiếu này là Hồng Đức nối giữ nghiệp lớn,

Vui thấy cuộc trị bình sẽ đ­ược lâu dài nh­ư đời cơ Chu tám trăm năm.

Dịch thơ

Cao Đế ¹ anh hùng đã nức danh,

Văn Hoàng² trí dũng xứng cha anh.

Ưc Trai³ lòng sáng sao Khuê sớm,

Vũ Mục ⁴ bụng bầy những giáp binh.

Họ Trịnh mư­ời anh em ⁵ hiển đạt,

Họ Thân đôi phụ tử ⁶ đều vinh.

Cháu Hồng Đức ⁷ kế thừa ngôi lớn,

Mừng đ­ược Cơ Chu ⁸ mãi thái bình.

                      Đỗ Đình Tuân dịch              

Chú thích

1-Cao đế:chỉ Thái tổ Cao hoàng đế, tức Lê Lợi.

2-Văn Hoàng: chỉ Thái Tông Văn hoàng đế, tức Lê Nguyên Long.

3- Ưc Trai. tên hiệu của Nguyễn Trãi.       

4-Vũ Mục: chỉ Tư­ mã Lê Khôi-Thụy là Vũ Mục-cháu gọi Lê Lợi bằng chú,  là  t­ướng giỏi có nhiều m­ưu l­ược.

5- M­ười anh em họ Trịnh đều hiển đạt là: Thái úy Trịnh Khả và các em là Trịnh Bá Quát, Trịnh Công Lộ, Trịnh Công Ngộ, Trịnh Đạt, Trịnh Quý Thuật, Trịnh Quý Địch, Trịnh Hựu, Trịnh Giang,...(?)

6-Họ Thân cả hai cha con đều vinh hiển là Thân Nhân Trung và con là Thân Nhân Tín, nối gót nhau đỗ đạt cao và làm quan to.                         

7-Hồng Đức: một niên hiệu của vua Lê Thánh Tông(1470-1497).

8-Cơ Chu: chỉ nhà Chu tồn tại 800 năm trong lịch sử Trung Quốc.Ý câu thơ muốn ngầm so sánh nhà Lê với nhà Chu của Trung Quốc.

4/9/2012

Đỗ Đình Tuân